Các phương thức lai giống và cách xác định tỷ lệ máu lai

Các giống bò chuyên dụng (thịt và sữa) có đặc điểm nổi bật về sức sản xuất. Tuy vậy chúng ta không thể nhập những giống này về nuôi thuần với quy mô rộng lớn vì một vài lý do sau:- Tiền nhập bò giống rất cao.- Bò thuần nhập nội có bắt buộc cao về chuồng trại, chăm sóc nuôi dưỡng mà trong khó khăn chăn nuôi thiếu đầu tư khó phục vụ được.- khả năng sinh sản thấp.- Không thích hợp với khí hậu nóng ẩm nhiệt đới và có khả năng chống chịu kém đối với kí sinh trùng (ve, ruồi, muỗi) và bệnh do kí sinh trùng gây ra ra.

mong muốn của chúng ta là có một giống bò tập hợp được những đặc điểm quý của bò Vàng Việt Nam và khả năng sản xuất cao của bò ngoại. Để đạt được mục đích trên, phương pháp thường nhật nhất, hiệu quả nhất là thông qua con đường lai tạo.

Vì khối lượng bò Vàng rất nhỏ (bò cái khoảng 180kg) không thể mang thai bò ngoại (đực giống ngọai 800-1000kg), Vì vậy mà con đường lai tạo phải được tiến hành qua 2 bước.

Trước hết là dùng đực Zebu (Sind, Sahiwal, Brahman) để cải tạo bò Vàng tạo ra con lai Zebu. Con lai Zebu về cơ bản giữ được những đặc điểm qúy của bò Vàng nhưng khối lượng tăng lên rõ rệt (bò cái 270-320kg tùy mức độ lai máu). Với khối lượng như vậy con lai Zebu có đủ khả năng mang thai bò chuyên thịt hoặc chuyên sữa và điều rất quan trọng nữa là bò mẹ đủ sữa nuôi bê lai từ bò bố hướng sữa hoặc hướng thịt.

Thực tế cho thấy rằng, việc lai tạo ra con lai không khó, chỉ thông qua kỹ thuật TTNT trong một vài thế hệ. tuy nhiên để con lai sống được và cho năng suất cao đúng với tiềm năng di truyền của nó thì dinh dưỡng có ý nghĩa quan trọng nhất. Vì vậy trước khi chúng ta muốn lai tạo cải tiến chất lượng đàn bò địa phương thì điều trước tiên cần làm là cải tiến nguồn thức ăn cho chúng. Mọi chương trình cải tạo giống, mọi thử nghiệm giống năng suất cao sẽ thất bại nếu chúng ta không bảo đảm được khó khăn nuôi dưỡng mà trong đó quan trọng nhất là thức ăn và dinh dưỡng. Trong công tác cải tiến giống bò địa phương cần tiến hành cùng lúc ấy công việc chọn lọc đàn bò cái nền địa phương và tiến hành lai tạo một cách có kế họach.

1. Các phương pháp lai tạo phổ biến– Lai kinh tế (lai cố định)- Lai tạo giống- Lai tạo có hệ thống

Lai tạo giống (mục đích tạo giống mới)

Thường áp dụng cho bò sữa. Có 3 phép lai thường nhật-  Lai luân hồi 2 máu: trong phép lai này bò đực của hai giống có khả năng thay phiên làm bố để tạo ra con lai, bò cái lai F1 thu được có thể sử dụng làm giống.

–  Lai luân hồi 3 máu: Trong phép lai này bò đực của 3 giống được thay phiên làm bố, con lai có thể dùng làm giống.

Phép lai luân hồi sẽ khống chế tỷ lệ máu của các nhóm giống trong con lai, không cho giống nào chiếm ưu thế về tỷ lệ máu.

–  Lai cải tạo (còn gọi là lai cấp tiến): Một giống bò căn bản là xấu, chỉ có một vài tính trạng tốt cần giữ lại, cần cải tạo giống bò đó, bằng cách sử dụng bò cái của giống đó lai với bò đực của giống tốt. Con lai tiếp tục phối với đực của giống tốt đến khi đạt được mục tiêu đề ra thì dừng lại.

Ví dụ sử dụng bò đực Hà Lan (rất tốt về sản xuất sữa) lai liên tục với bò  địa phương (sữa rất kém nhưng thích nghi với khó khăn dinh dưỡng kém, chống chịu nóng, chống chịu bệnh ), qua vài bước lai con lai có sản lượng sữa cao, chống bệnh tốt. Sau 5 bước lai liên tiếp thì con lai rất gần với giống bò Hà Lan thuần.-  Lai cải tiến: Một giống căn bản là tốt chỉ còn một vài đặc điểm xấu cần khắc phục, cần cải tiến. sử dụng cái đó lai với đực giống có đặc điểm tốt. Con lai tạo ra cho lai lại với đực của giống cũ (đực đi cải tiến chỉ dùng một lần).

Lai tạo có hệ thống

Là chương trình lai tạo có quản lý và linh động theo sự thay đổi ngay của môi trường và mong muốn thị trường., khai thác ưu thế lai.

Phương pháp thông thường là dùng lai luân hồi 2 máu.

Thí dụ  ở vùng nhiệt đới nóng không muốn con lai có tỷ lệ máu bò ôn đới cao thì con lai F1 cho phối lại với đực địa phuong:

Đối với vùng nhiệt đới có khí hậu ôn hoà hơn thì sau hai lần lai với bò đực ôn đới (thu được con lai có 3/4 máu ôn đới) mới lai ngược lại với bò đực địa phương.

Thí dụ về một vài giống lai-  Giống bò thịt Santa Gertrudis có 5/8 máu Shorthorn và 3/8 máu Brahman-  Giống bò sữa Jamaica Hope có 20% máu Sahiwal, 70- 75% máu Jersey và5 -10% máu Holstein Friesian (năng suất sữa trung bình 2000-3000 kg/chu kỳ)

–  Giống bò sữa AMZ có 3/8- 1/2 máu Sahiwal; 5/8- 1/2 máu Jersey (năng suất sữa trung bình 2280 lít/275 ngày; cao nhất 4850 lít/chu kỳ) –  Giống bò sữa AFS có 1/2 máu Sahiwal; 1/2 máu Holstein Friesian (năng suất sữa trung bình 2405 lít/265ngày, cao nhất 5500 lít)-  Bò lai HF của Việt Nam hiện nay là kết quả của phép lai cấp tiến giữa bòđực giống HF và bò cái Vàng, năng suất trung bình 3800-4000 kg/chu kì.

Tiếp tục phối tinh HF thuần vào cái lai F3 HF ta có con lai F4 HF với tỷ lệmáu LS giảm bớt ½, còn 1/16 khi đó máu HF bằng 15/16.

Tiếp tục phối tinh HF thuần vào cái lai F4 HF ta có con lai F5 HF với tỷ lệmáu LS bớt ½, còn 1/32 khi đó máu HF bằng 31/32.

Nếu cứ tiếp tục sử dụng tinh HF thuần từ các nước ôn đới phối cho bò lai HF Việt Nam thì con lai có máu HF cao (từ F4 trở lên) sẽ không thích nghi với khí hậu nóng và nuôi dưỡng kém Vì vậy hiệu quả chăn nuôi không cao. Tùy thuộc vào khí hậu và mức độ phục vụ dinh dưỡng mà quyết liệt dừng lai ở bước lai nào cho thích hợp.

Để cố định tỷ lệ máu HF người ta sử dụng phương pháp tự giao: 

PGS.TS. Đinh Văn Cải, ThS. Nguyễn NgọcTấn